Η Ευγενία Χαμηλού ανοίγει τα "χαρτιά" της και γράφει για τη Μεταβατική Δικαιοσύνη. Ένα άρθρο άξιο αναφοράς που αξίζει να διαβαστεί από όλους. Τι είναι η Μεταβατική Δικαιοσύνη, ποιες είναι οι πτυχές της, και τι κοινό έχουν η Κύπρος, η Νότια Αφρική, η Ρουάντα και η Κολομβία; Αυτά και άλλα πολλά μπορείτε να τα διαβάσετε στο σημερινό μας άρθρο. Ευχαριστούμε την Ευγενία γι' αυτό το σπουδαίο αποτέλεσμα και ευχόμαστε καλή ανάγνωση σε όλους.
Τι συμβαίνει σε μία κοινωνία έπειτα από έναν πόλεμο, μία περίοδο πολιτικής αλλαγής ή μετά από ένα ιστορικό τραύμα που έπληξε έναν λαό; Ποια είναι η ενδεδειγμένη αντιμετώπιση κρουσμάτων ακραίας βίας και εγκλημάτων πολέμου, ώστε να απονεμηθεί δικαιοσύνη, να γίνει κάθαρση και ως επακόλουθο, να πραγματοποιηθεί συμφιλίωση των αντιμαχόμενων πλευρών ώστε να οδηγήσει στη συγκρότηση δημοκρατικών καθεστώτων και στην κοινωνικοπολιτική ειρήνευση;
Στην ανθρώπινη ιστορία έχουμε, δυστυχώς, συναντήσει μία πληθώρα περιπτώσεων μαζικής παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων – από την περίοδο της Ναζιστικής Γερμανίας, μέχρι και την πολιτική του Απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική, την αναγκαιότητα προσφυγής σε ποινικές διώξεις στη Ρουάντα και την Επιτροπή Αλήθειας στην Κολομβία, για παράδειγμα. Εντούτοις, το ζήτημα της μεταβατικής δικαιοσύνης στην περίπτωση της Κύπρου, κατά τη γνώμη μου, δεν έχει αναδειχθεί επαρκώς, ιδιαίτερα στους τομείς της εκπαίδευσης και της ανεύρεσης κοινής αλήθειας (truth-finding), ούτως ώστε να προχωρήσουμε στα στάδια της «κάθαρσης» έπειτα από τις διακοινοτικές διαταραχές του 1963 και την Τουρκική εισβολή του 1974, αλλά και να επιτύχουμε την απονομή της δικαιοσύνης (justice), την ειρήνη (peace) και τη συμφιλίωση (reconciliation). Οι εν λόγω πτυχές θα αναλυθούν σε κατοπινό στάδιο.
Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να σκιαγραφήσει ένα ζήτημα το οποίο εγείρει διάφορα εννοιολογικά θέματα σχετικά με τη φύση του δικαίου και τη σχέση του με την πολιτική, την κοινωνική αλλαγή και με μια ποικιλία διαφορετικών μέσων «επίλυσης διαφορών». Εγείρει ηθικά και φιλοσοφικά ερωτήματα σχετικά με το ποιος μπορεί και ποιος πρέπει να είναι ο ρόλος του νόμου, αλλά και τη σχέση μεταξύ δικαιοσύνης και αλήθειας, τιμωρίας και συμφιλίωσης. Εγείρει επίσης σημαντικά ερωτήματα σχετικά με το πώς οι κοινωνίες χρησιμοποιούν το νόμο ή άλλους μηχανισμούς για τη μετάβαση σε κοινωνίες που είναι πιο ακμάζουσες ή χειραφετητικές, για παράδειγμα γύρω από ζητήματα φύλου, φυλής και κοινωνικής δικαιοσύνης. Αναμβφίβολα, η πολυπλοκότητα του θέματος χρήζει περαιτέρω ακαδημαϊκή ανάλυση, εντούτοις, το άρθρο αυτό έχει ως στόχο να αναδείξει το ζήτημα ως λύση, αλλά και να παρουσιάσει το βασικό πλαίσιο με σκοπό να ενημερωθούν αναγνώστες που δύναται να ερευνήσουν το θέμα περαιτέρω ή και να το παραλληλίσουν με τα γεγονότα που ζήσαμε και ζούμε στην Κύπρο.
Τι είναι η μεταβατική δικαιοσύνη;
Ο όρος «μεταβατική δικαιοσύνη» αποδίδεται στην απόδοση της δικαιοσύνης σε περιόδους πολιτικής αλλαγής και χαρακτηρίζεται από τη νομική τάση να αντιμετωπιστούν αδικοπραγίες που διέπραξαν τα προηγούμενα κατασταλτικά καθεστώτα. Η μεταβατική δικαιοσύνη εστιάζει στον τρόπο που οι κοινωνίες προσεγγίζουν την περίοδο που ακολουθεί καταπατήσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων που συνέβησαν στο παρελθόν, μαζικές κτηνωδίες ή άλλες μορφές σοβαρών κοινωνικών τραυμάτων, συμπεριλαμβανομένης της γενοκτονίας (βλ. Ρουάντα) ή του εμφύλιου πολέμου (βλ. Κολομβία), προκειμένου να οικοδομήοσυν ένα πιο δημοκρατικό, δίκαιο και ειρηνικό μέλλον.
Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ο ορισμός περιλαμβάνει ένα πλήθος διαφορετικών προσεγγίσεων και στρατηγικών, όπως η ποινική δίωξη των υπαίτιων – όπως είχε γίνει με το Δικαστήριο για τη Γιουγκοσλαβία (ICTY) στη Χάγη, τη σύσταση «επιτροπών αλήθειας» (βλ. Νότια Αφρική), τη λήψη πρωτοβουλιών για συμφιλίωση, την καταβολή οικονομικής αποζημίωσης στα θύματα (βλ. σύσταση της επιτροπής CONADEP στην Αργεντινή) και την ανέγερση μνημεών. Παράλληλα, αποτελεί ζωτικής σημασίας η μεταρρύθμιση των κρατικών θεσμικών οργάνων, όπως η αστυνομία και ο στρατός.
Πτυχές μεταβατικής δικαιοσύνης
Τα Ηνωμένα Έθνη προσδιορίζουν τέσσερις πυλώνες της μεταβατικής δικαιοσύνης:
• Αλήθεια: η διαπίστωση και η αναγνώριση της αλήθειας για τις παραβιάσεις που διαπράχθηκαν είναι το πρώτο βήμα προς τον κοινωνικό διάλογο και τη συμφιλίωση. Όλα τα μέρη στη σύγκρουση, και κυρίως τα θύματα και οι οικογένειές τους, έχουν το δικαίωμα να κάνουν τη φωνή τους να ακουστεί και να απαντηθούν οι ερωτήσεις τους. Η κοινωνία γενικότερα έχει το δικαίωμα να γνωρίζει την αλήθεια για γεγονότα του παρελθόντος και τη διάπραξη εγκλημάτων. Αυτό είναι ζωτικής σημασίας για την αντιμετώπιση –και πιθανώς την τιμωρία– των καταχρήσεων του παρελθόντος, αλλά αποτελεί επίσης ένα σταθερό ανάχωμα ενάντια στην επανάληψη παρόμοιων παραβιάσεων στο μέλλον
• Δικαιοσύνη: ο εντοπισμός και η δίωξη των δραστών των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των διεθνών εγκλημάτων είναι εκ των ων ουκ άνευ, καθώς εξυπηρετούν σε τόσο προληπτικό όσο και επανορθωτικό σκοπό. Ισχυροί μηχανισμοί λογοδοσίας δείχνουν ότι οι φρικαλεότητες δεν μένουν ατιμώρητες, αποτρέποντας έτσι μελλοντικές καταχρήσεις.
• Αποζημίωση: τα θύματα παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχουν το δικαίωμα να λάβουν επαρκή αποζημίωση για τη ζημιά που υπέστησαν. Τα μέτρα αποζημίωσης υπερβαίνουν κατά πολύ την οικονομική αποζημίωση και μπορεί επίσης να περιλαμβάνουν συμβολικές χειρονομίες, όπως δημόσια συγγνώμη και κατασκευή μνημείων, αλλά και μέτρα που στοχεύουν στη βελτίωση της ζωής των θυμάτων και των οικογενειών τους, όπως υποτροφίες ή πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας.
• Εγγυήσεις μη επανάληψης/συμφιλίωση: διδασκόμενοι από λάθη του παρελθόντος, πρέπει να καταβληθούν όλες οι προσπάθειες για να αποτραπούν παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο μέλλον. Αυτό περιλαμβάνει κυρίως θεσμικές μεταρρυθμίσεις που ενισχύουν τη λογοδοσία, τη διαφάνεια και τη δικαιοσύνη.
Η μεταβατική δικαιοσύνη κινητοποιεί πολλούς παράγοντες: διεθνείς, περιφερειακούς και εθνικούς θεσμούς καθώς και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Μακροπρόθεσμα, το έργο τους είναι κρίσιμο για την αποκατάσταση του κράτους δικαίου.
Στην Κύπρο, συγκεκριμένα ζητήματα όπως οι αγνοούμενοι, οι βιασμοί και η διάπραξη εγκλημάτων καλύπτονται από σύννεφα ταμπού ή και περιορισμένη πρόσβαση σε πληροφορίες. Θέματα όπως η εμπλοκή στα γεγονότα που οδήγησαν στο πραξικόπημα και την εισβολή το 1974, καθώς και η ευθύνη για πράξεις βίας, έχουν κατασκευαστεί για να διαιωνίσουν αφηγήσεις για το παρελθόν και στις δύο κοινότητες. Συμπερασματικά, υπάρχει ανάγκη μιας διακοινοτικής συζήτησης στην Κυπριακή κοινή γνώμη ώστε να «συμφιλιωθεί» με το παρελθόν. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι ενώ η Κύπρος μπορεί να αξιοποιήσει τις εμπειρίες άλλων πλαισίων στο ταξίδι της για να συμβιβαστεί με το παρελθόν, οι προσεγγίσεις της μεταβατικής δικαιοσύνης δεν μπορούν να εισαχθούν από το ένα πλαίσιο στο άλλο, αφού κάθε περίπτωση είναι sui generis, δηλαδή πρέπει να εξετασθεί βάσει των δικών της χαρακτηριστικών που δεν μπορούν απαραίτητα να ενταχθούν σε κάποιο προϋπάρχον ευρύτερο σύνολο. Αντίθετα, οι όποιες προσεγγίσεις μεταβατικής δικαιοσύνης θα αναπτυχθούν στην Κύπρο θα πρέπει να διαμορφωθούν ως αποτέλεσμα των ιδιαίτερων αιτημάτων των θυμάτων και της κοινωνίας των πολιτών, καθώς και του πλαισίου της πολιτικής πραγματικότητας.
Ευγενία Χαμηλού (LLB Law University of Warwick, LLM with Specialism in Public International Law The London School of Economics and Political Science)
Φεβρουάριος 2023